Vereenichde Staate van Amerika
(Sije op Stolberjer Platt)
un jeschrieve wie moch öt kallt
(Sije jeschrieve wie moch öt kallt)
D Vereenichde Staate van Amerika , op Änglisch weed van d United States of America jesproche, kott och van d U.S.A., send ene Staat ä Nordamerika. D USA ömfasse ävver och ö paar Deeler, di usserhalb va Nordamerika liije. Su jehüüd Hawai als 50. Bundesstaat un ö paar Insele (z. B. Guam) dozo. D Hauptstadt van d USA es Washington D.C. D jrützde Stadt van d Vereenichde Staate es New York City.
D USA ömfasse 40 Prozent van d Fläsch va Nordamerika un maache dat Land hänger Russland un Kanada zo öt dreidjrützde Land op d Ääd.
Dr Orsprong van d Vereenichde Staate wore 13 Kolonie, die sich em Joohr 1776 van öt Könnigrich Jrußbritannie onaavhängich erklärde. Dörch Mensche, di us Europa un Asije, spiir och dürch Expansiun no Weste, Aaeichnung va Jebiiete, di zo Mexiko jehoote un dörch d Industrialisierung am Aavang van öt 21. Jahrhondöt woss dat Land zo ön Supermacht.
Änglisch es d Amtssproch, ävver ä völl Ecke van öt Land weed och Spanisch jesproche. Indianersproche spräche völl Indianer.
D Jrenze
Ändere
D Vereenichde Staate hand ön Jrenz zo Kanada, di 8.895 km lang es, wobeij alleen 2.477 km tösche Alaska un Kanada liije. 3.326 km vorbenge d USA met Mexiko. D Jesamtlängde va alle Jrenze bedrätt 12.221 km. D Kösteläng zom Atlantik, Stelle Ozean un Golf va Mexiko ömfassd 19.924 km.
D USA hand ön Fläch va 9.161.924 km², dozo komme 664.706 km² Wasserfläch, su dat sich dat janze Staatsjebiit övver 9.826.630 km² erstreckd.
Vam Norde no dr Süde, dat heechd tösche d kanadische un mexikanische Jrenz liije 2.500 km, tösche dr Stelle Ozean un dr Atlantik 4.500 km. Dr jrützde Deel van öt Land litt tösche dr 24. un dr 49. nördliche Breetejrad un tösche dr 68. un dr 125. westliche Längejrad. D Vereenichte Staate hand viir Zittzone.
D Landschaff
Ändere
Dat Land lätt sich jott ä Deeler ongerscheede. Su vängd mo Jebirge wi d Rocky Mountains, di va Norde no Süde loufe. Op d Wäärsiij van öt Jebirje vängd mo völl Bösch, op d wenkaavjewande Siij dojäje drüh Ecke met Wüste un Jrasland (Prärie). Jruuße Flöss wi dr Mississippi un dr Missouri ermöjelichde at vrösch öt Besiidele, wojäje di drüh Ecke van öt Land bes hüü komm Mensche atrocke.
Klima
ÄndereVöör öt Klima speld dr Jetstream ön jruuße Roll, dä jruuße Hochdruckjebiite vam Nordpazifik brengd. Vorbänge di sich met di van d Atlantikköst, brenge di öt Land em Wengkter völl Schnei. Do kee Jebirje dat Land va Weste no Oste dörchtreckd, weede di Schniiwolke net opjehalde, Neerschlach weed witt no Süde jebraat un em Sommer dojäje Hitze bes no Kanada zojelosse.
Di Temperature tösche d Jebirje schwanke döck stärk, wobeij mi övv winnijer Drüchde dozo kütt, va Norde no Süde ävver zonemmd. Kikkt mo sich d enkele Jebiite a, su välld op, dat dr Norde mi Rähn aavkitt, sujar döck Nevvel had. Op Mexiko hen weed öt subtropisch met huhe Temperature im Sommer un huch Loftvöchde. Bekannd es öt dörch d Wirbelstürm.
Alaska zeechnet sich dörch aktisch Klima us, wobeij d Berch d hükßde en d USA send (Mount McKinley, 6195 m). Hawai brengd öt met dr Mauna Kea op 4.205 m, had ävver tropisch Klima.
Planze un Deere
ÄndereD Ostköst bes örop zo d jruuße Seee wore bes zm 19. Jahrhöndöt voll va Bösch, d Westköst zeechnede sich dörch huch Böhm us, di öt bes zo 100 m braate. Va dönö send ävver mä kleng Stöckcher wi d Redwoods övv dr Hoh-Räänwald blevve. Völl Landwood wood zo Äckere jemaad övv bebouwd, önö jruuße Deel wood z jenotzde Bösch. Dobeij noohm d Zootezahl stärk aav. Mä dörch Schotzjebiite woch öt möjelich, önö jruuße Deel van d vreuer vorhandene 17.000 Planzezote z erhalde. Alleen op Hawai vängd mo 1.800 Blöteplanze, va dönnö völl mä do vörkomme.
400 Zote Säujedeere, 750 Vowelarte un 500 Reptilie un Amphibie suwi 90.000 Zote va Insekte lääve en d USA, wobeij seijd öt Joohr 1973 ö eeje Jesetz vöör dr Schotz sorchd. 58 Nationalparks un Hondöde Schotzjebiite wiise ön huhe Zahl va Arte op, watt önö Ongerscheed zo di sönß jevonge Monokulture es.
Jruuße Städt
Ändere
80 Prozent va d Amerikaner läävde em Joohr 2000 ä Städt, wobeij 254 dova mi als 100.000 Bewonner hodde, öt joov sujar 50 Metropolregiune met mi als 1 Milliun Mänsche. D jrützde wore 2006 New York (18,6 Milliun), Los Angeles (13), Chicago (9,5), Dallas (6), Philadelphia (5,8), Houston (5,5) un Phoenix (4). D Jäjende met d meetzde Mänsche liije tösche New York un d Jruuße Seee suwi ä Kalifornie, Arizona, Texas un zm Deel och ä Florida.
Bundesstaate
ÄndereD Vereenichde Staate bestönd us 50 Bundesstaate, wobeij Alaska un Hawaii suwi d politisch aajeschlooße Ussejebiite Puerto Rico un Guam usserhalb van öt Käärland liije.
