Olpe (Kürten)

Dä Lemma-Titel he es en de amplische Schrievwies.

Krüz in Ue'pen

Datt Dorp Ue'pen (amplisch: Olpe) im Berjischen Land leht in d'r südöstlischen Jemarkung vun de Küürdener Jemeend janz im Osten vom Rheinisch-Berjischen Kräis, su 25 km östlich vum huhhillijen Kölle unn hätt hück unjefähr 800 Inwohner. Ett is jett affseits von denn jrußen Verkehrswäjen - wie zum Bäispill de B 506 - jelähjen unn jilt villen als jröhnes Häzz vun Küürden unn würd in Böchern unn sünstijen Schriften oft als Kleenod vum Berjischen Land jenannt. Zum Kierchspill Ue'pen, datt ett aff 2010 nimmie jävven deht, jehühren uußerdemm 45 Weiler unn kleenere Buurenhöff. Uch wenn de Modernisierung uch vür Ue'pen nitt haalt jemaht hätt, würd uch hück noch enn Jrußdeel von de jesamten Jemarkungsfläche land- unn böschwiertschaftlich jenutzt.

Ue'tsname

D'r Ue'tsname vun Ue'pen deht sich zum eenen vun Ol udder Ohl föhr sumpfijes Jelände unn zum anderen vum aaltfränkischen Wue't apa udder epe föhr Wasser affleiten. Su setzt sich de Ue'tsname uus zwäi Wue'tstämmen zesammen, die beeds upp Wasser verwiesen dehten, watt Rückschlüsse upp denn Zoostand vun demm Jelände zoo d'r Zigg vun d'r ierschten Besiedlung zoolöäßt.

Jeschischte vun Ue'pen

Ue'pen sing polittische Jeschichte

De Feudalziet vum fröhen Middelalter bis 1812

Ue'pen jehührt in d'r Küürdener Jemeend zo denn ältesten Ue'ten överhaupt. Off ett schun in karolingjischer Ziet zoo ner Besiedlung vum Ue'per Ümmland unn zoo d'r Errichtung vun demm Herrensitz in Ue'pen jekummen is, kann - wie uch im Küürdener Fall - nur vermutet werden. De allerierschte Uurkundliche Erwähnung is uus dem Joahr 1171, wie de Erzbischof vum huhhillijen Kölle, d'r Philipp von Heinsberch (1167-1191), innem Schrieven bestäticht hätt, datt d'r Reinald vun Ue'pen unn demm sing Frouminsch, datt Kunijunde, (upp Lating: Reinaldum de Olpe eiusque uxor Kunigunde) demm Nunnenkluhster Sankt Ursula in Kölle, namentlich d'r Äbtissin Jepa (upp Huhdütsch: Gepa), enn paar Buurenhöff unn ne Müll in Blankenberch aan d'r Siech verkooft haht.

De Verwaltung vun Ue'pen vom Middelalter bis hück

Su ümm 1300 wuurd vun denn Jraafen von Berch datt Amt Steemich jejründet, womit Ue'pen föhr jood 500 Joahre unger de Steemicher Verwaltung koahm. D'r ierschte schriftliche Beleech vun allen Ämtern vun d'r Jraafschaft Berch is upp denn 6. September 1363 datiert. Näver Ue'pen jehührten uch Wipperveilen, Bechen, Küürden, Lenkeln, Ovveroath, Engelskierchen, Huhkeppel und Wipperfürth zum Amt Steemich. Wie ett dann noah de Franzührsischen Revvolutuirn vun 1789 ungerm Napoleon zo d'r franzührsische Besatzung vum Rhingland jekummen is, hätt d'r letzte Herzog vun Berch uus demm Jeschlecht vun denn Wittelsbachern, d'r Kurfüürst Max Jupp von Kurpfalz-Bayern, d'r späder d'r ierschte bayrische Künnich wuurd, im Joahr 1806 datt Herzogtum Berch aan Napoleon affjetrodden. Im Joahr 1808 wuurden dann de Berjischen Ämter uppjelührst unn unger demm Joachim Murat wuurd uus dem Herzogtum Berch datt Jrußherzogtum Berch, der Code Civil wuurd injeführt unn ett koahm ze ner Verwaltungsreform, die in denn Jrundzöhjen bis innet 20. Joahrhundert bestangen hätt. Uus demm Kierchspill Ue'pen wuurd su im Joahr 1810 de Mairie (Bürjermeesteräi) Ue'pen, die zoo demm Kantong Wermelskierchen unn doamit zum Arrondissemeng Elberfeild jehühren däht. Noahm Wiener Kongreß 1814 bis 1815 koahm Ue'pen schleeßlich im Roahmen vun d'r nöijejründeten Rhingprovinz bäi Preußen doabäi.

Noahm Zwäiten Weltkreech koahm de Jemeend Ue'pen, doamoals alsu noch sellevsständich (bis zoo d'r Jebietsreform vun 1974/75) dann zesammen mit Bechen unn Wipperveilen zo d'r Bürjermeesteräi vun Küürden. Wipperveilen, watt hück joa zur Stadt Wipperfürth jehühren deht, woar bis 1975 immer enn Deel vun de Jemeend Ue'pen jewährsen. Unn bis datt se in Ue'pen am Aanfang vum 20. Joahrhundert datt nöije Roathuus jebout hahten (hück datt ehemoalije Pfarrhuus vun Ue'pen) haht de Ue'per Bürjermeester uch inz föhr ne Ziet in Wipperveilen residiert.

Jraad de Jebietsreform vun 1974/75, wie de janzen kleenen Jemeenden uppjelührst wuurden sinn, hührt wie noch su eenije andere Saache zo denn wichtichsten struktuell-politischen Veränderungen, de Ue'pen sigg demm Eng vum letzten Kreech all su mitjemaht hätt. Doadurch is Ue'pen nämmich ze d'r nöijen Jruußjemeend Küürden jekummen, de uußer Ue'pen uch de Kirchdörper Dürscheed, Beesfeil, Offermannsheed, Bechen, Küürden unn de Delling ümfassen deht.

Ue'tsentwicklung

Vum fröhen Middelalter bis zur Franzührsischen Revvolutiurn

Datt ierschte Jebäude, watt in Ue'pen jebout wuurden is, woar mit huher Wahrscheenlichkeet d'r Ue'per Herrensitz, demm sing jejenwächtijes Noahfoljejebäude noch immer denn uus demm Middelalter stammenden Namen Huus Ue'pen dräht. Datt ierschte Huus Ue'pen woar wahrscheenlich noch uus Hohlz jebout. Wann d'r ierschte Ue'per Herrensitz uus Steenen jebout wuurden is, kann wäjen fählender Quellen uch nur jemutmaßt werden dunn. De ähldesten Deele vum heutijen Huus Ue'pen wiesen upp'enn Enstehungsdatum im 12. udder 13. Joahrhundert hin (luur ungen), watt äver nitt uusschleeßen deht, datt ett schun enn steenernen Vürjängerbou jejovven hahn künnt. Datt Huus Ue'pen äver spädesdens im Huhmiddelalter enn aansehnliches steenernes Jebäude jewährsen sing muß, verröäht enn Dokkument uus dem Joahr 1383, datt denn Verkoof vun Huus Ue'pen vun demm doamoalijen Herzog vun Berch aan Wilhelm vun Lülsdorff festhahlen deht. Doa wuurd nämmich vun nemm sloß oelp jekallt.

Inz' affjesinn vun denn Wiertschaftsjebäuden vum janzen Ue'per Herrensitz wüürd de ahle Ue'per Kirch datt nächste Jebäude jewährsen sing, watt wull vun denn Ue'per Herren, die föhr de Ue'per Ümmjebung als Patronatsherren uch föhr de Seelsorje zooständich woaren, als Eejenkirche jebout wuurden is. Doa Langhuus, Turm unn die beröhmte Poorze (luur ungen) romanisch woaren, kammer doavun uusjonn, datt die ierschte Ue'per Kirch im 12. Joahrhundert jebout wuurden is. Wie uch späder die nöije Kirch, woar uch datt ahle Ue'per Jotteshuus d'r hillijen Marjaretha jeweiht. Schun im 15. Joahrhundert fingt sich enn Dokkument, wodrin die ahle Ue'per Kirch als Capella bezeechnet wüürd. In denn Joahren 1520 bis 1527 wuurd dann datt romanische Langhuus wäjen Boufällichkeeten affjerissen unn dursch enn jotisches Langhuus ersetzt. Alleen d'r romanische Turm mit d'r romanischen Poorze blivv erhahlen. D'r Aanstiech vun d'r Bevölkerung in unn ümm Ue'pen mahte dann am'Eng vum 19. Joahrhundert uus Platzjründen enn Kirchennöibou nührdisch - de ahle Kirch woar jraad inz' 18,90 Meter lang - su datt die ahle Kirch im Joahr 1899 affjerissen wuurd.

Doa Ue'pen im Joahr 1622 sellesständije Pfarrei wuurd unn die Ue'per Priester vun doa aan nimmie affhängisch vun denn Ue'per Lehnsherren, sundern als Paschtüe'rsch eejenständich woaren, koahm de Wiedenhoff (d'r Weihhoff) als nächstes Jebäude hinzoo; d'r Buurenhoff, mit demm d'r Ue'per Paschtue'r quasi singen eejenen Lährvensungerhaalt verdeenen moaht, weil de Ue'per Lehnsherren vun doa aan nimmie Patronatsherren unn doamit uch nimmie föhr de Versorjung vun den Ue'per Priestern zooständich woaren.

19. unn fröhes 20. Joahrhundert

Zoo nemm ierschten „Boubuum“ koahm ett in Ue'pen iersch im 19. Joahrhundert (luur ungen) im Jefolje vun d'r franzührsischen Besatzung unn noah demm Wechsel unger de preußische Herrschaft 1815. Ne janze Räih nöijer Hüüser wuurden doamoals in Ue'pen jebout. Äver noch am Aanfang vum 20. Joahrhundert woar Ue'pen trotz alledemm enn kleenes Dorf, watt uch wigger nur uus winnijen Jebäuden bestoahn däht. Uppfällich is, datt ett sich houptsächlich noch immer ümm „öffentliche“ Jebäude handeln däht.

• Huus Ue'pen mit Nävvenjebäude, die aff d'r zwäiten Hälfte vum 20. Joahrhundert sujenannte Burch Ue'pen. Die offizielle Bezeechnung Huus Ue'pen fingt sich alt in'nemm Dokkument uus demm 14. Joahrhundert. Hie aan d'r Stell hahten vom Middelalter bis 1812 lang Zick de sellesständijen Jrundherren vun Ue'pen unn aff 1280 die Lehnsherren vun denn Jraafen unn Herzöjen vun Berch residiert. Datt heutije Jebäude deht äver nur zum Deel uus demm Middelalter stammen. Ett wuurd noah nemm Brand - wahrscheenlich im 17. Joahrhundert - in d'r heutijen Form nöi errichtet. Äver de Muuern vum Erdjeschoß unn vum Keller sinn in d'r Jrundsubstanz vill älder unn stammen uus demm 12. udder 13. Joahrhundert. Noch bis zum Eng vum 19. Joahrhundert joahv ett runk ümm datt Jebäude enn Burchjraaven, d'r äver mit dem Nöibou vun de Ue'per Kirche dirrekt näver Huus Ue'pen zoojeschutt wuurden is. Hück wüürd datt Jebäude als Wonnhuus jenützt. Uußerdemm is im Erdjeschoß vun demm nitt janz su ahlen Nävvenjebäude ne Abteilung vun d'r Raiffeisenbank Küürden-Odenthal üngerjebraht.
• Ett Krüzzhüßjen, datt Nordkapellchen vun d'r ahlen Ue'per Pfarrkirche upp demm Ue'per Friedhoff, watt bäim Affriß vun d'r ahlen Ue'per Kirche im Joahr 1899 als eenzijer Rest stoahn jeloaßen wuurden is. Besonderheet is, datt in de Nordwank vun demm Kapellchen de romanische Poorze (mit nemm romanischem Würfelfries) vun d'r ahlen Kirche uus demm Huhmiddelalter injebout wuurden is. Im Joahr 1901 wuurd dann am südlichen Joch vum Krüzzkapellchen ne Apsis anjebout, wovon mer de Bounoahd hück noch sinn kann. Krüzzhüßjen heeß ett deswäjen, weil ett bis vür kurtem enn Splitter vum huhhillijen Krüzz vum Erlöser beherberjen däht, watt enn Ue'per Ritter im [13. Joahrhundert vum Krüzzuch uus dem Hillijen Land mitjebraht haht. D'r Splitter deht sich hück in d'r nöijen Ue'per Pfarrkirch befingen. Ett jenaue Boujoahr vum Krüzzhüßjen is unbekannt. De bouliche Jrundsubstanz - vun vür dem Ümmbou ümm 1900 - unn de Porze stammen äver beeds uus dem Huhmiddelalter, sehr wahrscheenlich uus dem 12. Joahrhundert. Hück wüürd ett Krüzzhüüßjen immer noch sakral jenützt unn deht zum Bäispill aan Karfriedaach unn aan Karsamsdaach datt hillije Jraff symbolisieren.
• Wiedenhoff, erbout im Joahr 1777: Buurenhoff
• Datt Jasthuus vum Höllersch Robert mit Nävvenjebäude, erbout im Joahr 1816: Hück datt Knippsche Jasthuus Ue'per Hoff.
• Datt Jasthuus Haasbach, erbout im Joahr 1821: Hück datt Jasthuus Huus Ue'pen unn noch immer im Besitz vun d'r Haasbachs {{Familie|Famillisch]].
• De Vikarie im Wiedenhoff, erbout ümm datt 1865: Fröher de Wonnung vum Vikar vun Ue'pen. In denn letzten Joahren hätt doa lang d'r in Ue'pen aansässije Diakon mit singer Famillisch drin jewonnt. Jetz wüürd ett vun d'r Kirche wull verkooft.
• D'r Koofladen vun d'r Haasbachs Famillisch, erbout vür demm Joahr 1896: Noch bis in de 1990er Joahr woar hie d'r Ue'per Supermarkt üngerjebraht, bis häh dann in'ne Privatwonnung ümmjewandelt wuurden is.
• De Pfarrkirche St. Marjaretha, erbout 1896: De neue Pfarrkirch, errichtet im neujotischen Stil. Jrund föhr denn Neubou woar vür allem de Boufällichkeet, äver uch de winnije Platz in d'r ahlen Kirche. Föhr denn Nöibou wuurd als Standue't äver nitt wie jewennt de Friedhoof, sondern datt Jelände upp d'r anderen Sick vun d'r Stroaß direkt nävver d'r Burch jewählt, weshallev dann d'r Burchjraaven zoojeschutt werden moaht. Ne Besonderheet is, datt de Kirch nitt denn „Bilderstüührmen“ unn Ümmjestaltungen vun katullischen Jotteshüüsern noahm Zwäiten Vatikanischen Konzil zum Opfer jefallen is, wie su ville andere Jotteshüüser im Berjischen, watt vür allem demm doamoalijen Paschtue'r Franz Schreiner ze verdanken is.
• Ett Bürjermeesteramt, datt spädere Pfarrhuus, erbout im Joahr 1907: Sulang wie de Ue'per Jemeend nitt zentral vum Küürdener Amt uus rejiert wuurd, woar hie sigg 1907 de Bürjermeesteräi üngerjebraht, die doamit uus demm „Wipperveiler Exil“ heem noah Ue'pen jekummen woar.
• De Schull, erweitert im Joahr 1909: Lange datt Jebäude vun d'r katullischen Ue'per Volksschull, de evangjillischen Kinger jingen noch am Aanfang vun d'r ahlen Bundesrepublik noahm Fohrschten in de Schull, is datt Jebäude hück de Sitz vun d'r Ue'per Jemeenschaftsjrundschull (JJS). Noah ner ümfassenden Rennovierung, demm Affriß vun denn Asbest-verseuchten Pavillons unn nemm modernen Aanbou in d'r Midds vun denn 1990er Joahren, is datt janze Oahsambel widder jood in Schuß.
• Kotterhoff, erbout im 19. Joahrhundert: Buurenhoff.

Litteratur

• Josef Büchel, 825 Jahre Olpe im Bergischen Land. Eine Dorfchronik, Lindlar 1998 [upp Berjisch Platt: Büchels Jupp, 825 Joahr Ue'pen im Berjischen Land. Ne Dorfchronik, Lenkeln 1998]

Weblinks

• http://www.dorf-olpe.de

Uetsdëijle vun Küürdten em Bërrjische

Ahledung · Omm Bärschten · Bechen · Biesenmich · Omm Beesfeil · Bilschten · Blissemich · Upp Bornen · In d'r Bosbich · In d'r Bräibich · Broch · Broich · Broichhuusen · Omm Büchel · Burchheem · Omm Büsch · Omm Dahl · In d'r Delling · Dörnchen · Dorpe · Duhr · Dürscheed · Eechen · Eechhoff · Iesenkaul · Enkeln · Upp Fohrschten · In d'r Fuhrth · Omm Jerhardsberch · Haasbich · Hachenberch · Hahn · Heiderjansfeild · Hemmich · Herrscherthal · Herrwech · Höchstenv · Hungemich · Hutsherrwech · Jähhardt · Omm Johannesberch · In d'r Junkermüll · In d'rKoas · Kochsfeild · Kolljroov · Omm Kuddenberch · Laudenberch · Upp d'r Ling · In d'r Mibbich · Omm Meiersberch · Müllenberch · Nassensteen · Nelsbich · Overbärschten · Overbörsch · Overkollemich · Oeldorf · Omm Offermannsberch · Upp d'r Offermannsheed · Ue'pen · Ue'perhoff · Ue'permüll · Omm Pittersberch · Richerzhaaren · Schanze · Schnappe · In d'r Schultheeßmüll · Schwarzeln · In d'r Sellbich · Upp Spitze · Sülze · In d'r Sürth · Im Sticheloch · Ungerbärschten · Ungerbörsch · Ungerössemich · Viersbich · Waldmüll · Upp Wiggen · Weier · Wolfsorth