Stommfilm
(Sije op Stolberjer Platt)
un jeschrieve wie moch öt kallt
(Sije jeschrieve wie moch öt kallt)
Önö Stommfilm es önö Film, beij däm Beld un Tun net zösamme opjönomme wäde. Döck weed met Jeste un Jesechtsussdröck övvermeddelt, watt sonß met Wööd rövverbraad weed. Dörch Musik, di z. B. van ö Klaviir stammd, weed vöör jooh Senn jösorchd. Ongertitele ersätze d Wööd.
Jätt va vreuer
ÄndereDr ischde Film, dä ävver noch us enkele Belder op Papier böstäng, woch Roundhay Garden Scene un stammd us öt Joohr 1888. Ö paar Joohr spiidr, am 1. November 1895 zeechde d Brööhr Skladanowsky ä Berlin böwächde Belder. Zo d sälbe Zitt bouwde d Brööhr Lumière ön Maschiin, beij dör önö Filmstriif met kleng Räähr böwächd weed. Am 22. März 1895 kräte d ischde Mänsche beij ön prevate Vörführung Filme z see. Bes dat Filme vöör öt Volk möjelich woode, durde öt noch bes zm 28. Dezember 1895. Ä Paris zeechde d Brööhr Lumière böwächde Belder.
D ischde Filme wore mä Dokumentatiune. Sö zeechde wi önö Zoch en dr Baahnhoff äräveerd un wi önö Könnig sing Krun op dr Kopp jösatze weed. Filme met Schauspeller joov öt en d ischde Joohre noch net. Dat ändernde sisch isch no 1900, als Georges Méliès Filme driihnde, di jätt vorzälle woohle. Filme wi D Reis no dr Mond un D Affär Dreivoss helte damols d Lüüh net mi op d Stööhl. Filme wode zweimol öt Ledd usjösatze, watt Denge möjelich made, di mo sisch net vörstelle kutt.
Dat, watt Melies zeechde, paaßde zo dat, watt d Lüüh em Theatr see kutte. Dat ändernde sisch met dr Film Dr klenge Doktor va Arthur Melbourne-Cooper, dä öt ischde Mol ön Katz en ön Jruußopnahm zeechde, jätt da töt Volk us öt Theatr net kannd.
Dan jäng öt Schrett op Schrett. Met Der große Eisenbahnraub, wat op Riuparesch met Öt Klaue beij d Baahn övversatze weed, entstäng önö Film va 12 Minütte. Dr Cowboy-Film woch entstange. Dat Volk vong di Filme ösu jott, dat sö mi dova seeh woohle. Kinos schosse us dr Boom.
En di Zitt veel och dr ischde Erotikfilm, dä met Am Sklaavemaad ä Österreich jedriihnd wood.
D ischde jrüüßere Schwirichkeete
ÄndereDi meeßd mä 15 Minütte, dat entsproch d Längde va enn Filmroll, lang Filme maade öt Volk mä ön kotte Zitt lang Vreud. Sö jöwännde sisch an dat, watt op d Lingwand z see woch. Völl Kinos maade wärm zo.
Öt wood vorsood, dörch schwöder un net mi su jäcke Stöcke, öt Volk wärm en d Kinosääl z kriije. Dozo woode ävver besser Schauspeller jöbrudd. Su entstäng dä Berof vöör öt Kino, denn d ischde, di em Film z see wore, bleete oohne Naam. Dat ändernde sisch met Asta Nielsen un Henny Porten, di zo d ischde Filmstärcher woode.
Dr Film en d USA
ÄndereEn d USA soch öt besser vöör dr Film us. Mo erkannd flott, dat met Filme Jeld z vordeene woch un Kinos hod dat jruuß Land jönoch. D ischde Zitt driihnde mo Filme ä New York. Dat ändernde sisch 1910 als di Filmlüüh Hollywood als neu Filmstadt ussmaade. He entstänge och d ischde jruuße Filme, Monumentalfilme, wi Cabiria ,D Jöburt van ön Natiun suwie Intollerence, di jruuße Kulisse nüdisch hodde.
Vöör dr Ischde Weltkresch woch Frankreich dat Land, ä däm d meetzde Filme jedriihnt wode. Dat ändernde sisch en di Zitt van dr Kresch. D USA, di jo dörch dr Kresch komm jöstürd woode, kutte Filme mache, d Franzuse dojäje nett. Schauspeller wi Charlie Chaplin, Buster Keaton, Douglas Fairbanks Sen., Mary Pickford un Fatty Airbuckle steechde zo d bökanndsde Mänsche op d Wält op. Dörö Filme vüllde jruuße Kinosääl un braate Milliune en.
Filme ä anger Länder
ÄndereMassefilme wi di USA sö maade, entstänge ä anger Länder net. Ä Europa wood vorsood, bessere Filme z driihne, di Filme sollte önö neue Stil lävvere, besser se als dä Hoof Filme, di övver dr Atlantik jöbraad woode.
Frankreich
ÄndereD Franzuse braate Filme öruss, di sisch an dr Impressiunismus un dr Surrealismus aalehnde. Dörch Luis Buñuel entstänge Filme wi Önö andalusische Hond.
Dütschland
Ändere
Dütsche Filme us di Zitt leehnde sisch an dr Expressionismus a. Robert Wiene driihnde met Das Cabinet des Dr. Caligari un Nosferatu – Eine Symphonie des Grauens, dä Friedrich Wilhelm Murnau als Regisseur soch, Filme, di sälvs em 21. Jahrhondöt net vorjeiße send.
Metropolis va Fritz Lang jöhüüd zo di Filme, di Filmhistorie jöschrävve hand.
Russland
ÄndereD Russe stallte met Sergei Eisenstein enne van d bökanndste Regisseure op d Bee, dä met Filme wi Straik un Panzerkreuzer Potemkin Filme driihnde, övver di och hüü noch jösproche weed.
Öt Äng van dr Stommfilm
ÄndereÖt Äng van dr Stommfilm koom bo övver Naahd. Am 6. Oktober 1927 woch met The Jazz Singer en Amerika dr ischde Tunfilm z see un z hüre. Dat woch dat, watt öt Volk woohl, un va do a woode komm noch Stommfilme jödriihnt. Völl van dö bökannde Schauspeller moote övver Naahd dr Sack packe. Sö hodde kenn Stemm, di vöör dr Tunfilm z bruche woch, angere maade wiir, vorloore ävver a Bökanndheet.
Stommfilme em 20. un 21. Jahrhondöt
ÄndereD leitzde bökannde Stommfilme entstänge dörch Charlie Chaplin met Modern Times un City Lights. Dono driihnde sö komm noch sun Filme. Dr Film Silent Movie va Mel Brooks bleed ön Ussnaahm. Sälde vorsoote sö dat spiidr noch.