Napoléon Bonaparte

He die Sie ös op Stolberjer Platt
(Sije op Stolberjer Platt)
un jeschrieve wie moch öt kallt
(Sije jeschrieve wie moch öt kallt)

Napoléon Bonaparte (* 15. Aujust 1769) ä Ajaccio op Korsika; † 5. Aujust 1821 op St. Helena. Hä woch önö Staatsmann un Veldhäär.

Em singe Name weed op Franzüüsesch wie [napoleɔ̃ bonɑpɑrt] (IPA) ußjeshproche.

Als Kengk

Napoleon wood als Napoleone Buonaparte ä Ajaccio op Korsika jeboorö. Sing Äldere woore Carlo Buonaparte un Laetitia Ramolino. Hä hott Zwölf Jeschwistere wobei hä dr Zweitäldste woch. Napoleon besoot d Schüll ä Ajaccio un hott Spass am Läse un an Jeschichte. Singe Papp hott vreuer davöör jekämpft, dat Korsika van d Franzuuse unavhängisch wood. Dä Jedanke hat Napoleon lang em Kopp jehatt.

Als jonge Mann un bei öt Militär

Napoleons Papp schaffte öt, dat Napoleon bei öt Militär van d Franzuuse usjebeld wood. Em Dezember 1778 koom hä zösamme met singe äldere Brooch no Autun, öm do d französische Sproch richtisch z liire. Ö Jooch spiir jäng hä als jonge Soldat no Brienne, öm do usjöbeld z wääde. Hä koom bei di ange jong Soldate ävver net jott a.

Än d Schöll wooch hä mä em Rechne un en Jeschichte jott. En ö paar Fäscher wood hä isch jar net jeprööft. Watt häm ävver siir jott jöveel woch en Jeschichte d Kämpfe va Alexander dr Jruuße un Julius Caesar.

Hä packte ävver d Pröfung un sollt en d Marine joo, ävver sing Äldere schaffde öt, dat hä no d Artillöre koom. Joohr 1784 wood hä an d beitste Militärschüll va Paris ajönomme.

Am 24. Aujust 1785 storv Napoleons Papp un hö wood dr Chef van d Familisch, da singe äldöre Brooch Pastuur woode wooch. Met 16 Jooch schaffte Napoleon öt, Offizier z wääde. 1786 wood hä Leutnant em Rejiment La Fère . Zwei Jooch spiidr, 1788, wood hä no Auxonne vorsatze.

D Revolutiun

Napoleone Buonaparte (1812)

Napoleon soch en d Revolutiun va 1789 ön Möjölischkeet, Korsika va Frankreich unavhängisch z maache un woch doher önö Vreund van d Revolutionäre, henger di hä sisch met si Rejiment stallt. 1791 wood Napoleon zom Premiumleutnant va sii Rejiment. Am 17. Juli 1791 troon Napoleon zo d Republikaner övver un wood Medglied van dr Jakobinerbond. Em selbe Joohr wood Napoleon dr Chef van d Nationaljarde op Korsika. Dobei jeroont hä ävver ä Kämpfe un Napoleon jeht no d Franzuuse zöröck.

1792 wood Napoleon us d Armee entlosse. Hä hott Flupp. Als hä no Paris jäng, öm jäje sing Entlossong z klaare, do hant se häm net mä neu äjestalt, se hant häm zom Hauptmann jemaat. Napoleon jäng bald weer no Korsika zöröck un kämpfte jäje Sardinie. Als dr Nationalkonvent sisch jäje Napoleon ussproch, moot Napoleon met sing Familisch en öt Exil no Frankreich joo.

Als ä Frankreich d Jakobiner va Maximilien de Robespierre d Macht övvernomme hodde, jäng Napoleon zo si Rejiment no Südfrankreisch zöröck. Sei hellte häm vöör önö johe Vreund un maade Napoleon zm Chef van d Artillerii un hä söllt helpe, de Stadt Toulon ezönemme. Met d Hölp va Napoleon hat dat am 19.Dezember 1793 gefluppt un am 22. Dezember 1793 wood Napoleon zom Brijadejeneral gemaat. Hä wood Chef van d Armee ä Italie. Önö Schlaach en öt Jeneck kräät hä ävver als d Jakobiner verloore un hä sujaar en öt Jevängnis joo mood un hä öt Komando verloor. Napoleon läävde nu ä Marseille un hott do ö Küddelche met Désirée Clary. Napoleon jäng no Paris un holp Paul de Barras bei önö Opstand, watt Napoleon dr Rang van önö Divisionsjeneral äbraat. Spiir wood hä sujaar övvischte Befehlshaber van öt Ennere.

Am Nüngde März Sövvezehhondötsääßunnüngßisch (19.3.1796) hiroode Napoleon Joséphine de Beauharnais.

Dr Kresch jäje Italie

Zwei Daach no sing Huchzitt jäng Napoleon wärm no Italie, wo sing Armee op häm waade. Hä schaffte öt us dä welde Hoof ön modern Armee z maache. Am 10. Mai 1791 hat sing Armee jäje d Österreicher, dovöör at jäje dr König va Sardinie jewonne. Sing Ärfolge maade häm zwar ä Italie beliept, ävver ä Frankreisch traude se häm nät asu janz. Maache kutte se do ävver nät völl.

Äjipten

Am 1.Juli 1798 koom hä met 38.000 Soldate ä Äjipten a. Vörhen hot hä at Malta besatze. Am 23. Juli 1798 trock hä ä Kairo enn. Do kräät Napoleon d Informatiun, datt sing Scheffe van d Ängländer versenkt woode send. Hä woch dodörch van sing Heemöt avjetrennt. Wesseschaftler, di bei häm woore, maade en di Zitt völl Entdeckungen, ävver ewisch kutt un wool Napoleons Armee nät än Äjipten bliive. Dozo koom, dat d Pest völl Soldate ömbraat. Hä leed völl van sing Soldate zöröck un jäng wärm no Frankreisch, wo hä am 9. Oktober 1799 akoom.

18. Brumaire VIII. un watt druss wood

Emmanuel Joseph Sieyès

Do känne ä Paris me an önö Erfolsch van öt Direktorium jlood, spellte Emmanuel Joseph Sieyès un Roger Ducos met dä Jedanke, öt Direktorium z stürze. Napoleon sollt hälpe un met sing Hölp hand se öt jeschafft. Bonaparte, Sieyès un Ducos woode Konsule. Napoleon schaffte öt dobei dr ischte z wääde un moch ka sahre, dat hä allein rejierde. Am 25. Dezember 1799 wood bestemmt, dat Napoleon als ischte Konsul vöör 10 Joohr em Amt blieve kutt. Z ischt kämpfte hä jäje alle us d Oppositiun. Ävver öt rischtije Kämpfe kutt hä och net losse. Am 10. Juni 1800 jewonn hä em zweide Koalitionskresch. Am 8. Oktober 1801 maade hä Vreede met do Russe, am 25. Määz 1802 met Ängland . 1803 vorkoofde Napoleon Louisiana. 1802 leed Napoleon sisch zm Konsul vöör dr Rest va si Lääve wääle.

Kresch jäje Russland un Dütschland

Als d Preusse d Franzuuse saahte, sei sollte sich hänger dr Ring zöröcktrecke, do entscheed Napoleon, dat sing Soldate dörch Thüringe no Berlin träcke sollte. Bei Jena un Auerstätt verloore d Preusse un d Franzuuse marscheerde ä Berlin än. Ävver hä trock wiir. Suu verbraat hä dr Winkter 1806/1807 ä Warschau, wo hä ö Küddelche met Maria Walewska hot un höör ö Kengk maade. Am 7. Juli 1807 joov öt Vreede tösche Frankreisch, Russland un Preussen dörch dr Vreede va Tilsit. Bo janz Zentraleuropa wood nu va Frankreisch kontrolliert.

Önö neue Kresch jäje Russland

Waterloo

Dr Zaar Alexander I. wool nät mi länger d Kontinentalsperre jäje Ängland metmaache. Doropp hän trock Napoleon all sing Soldate zösamme un hot övver 675.000 Mann an d Jrenz zo Russland stooh. Hä kämpfde wi önö Welde, ävver dat Land wooch asu jruuß, dat hä zövöll Soldate verloor. Bei d Schlacht va Borodino veele allein 80.000 Soldate. Hä kutt zwar noch Moskau änämme, ävver am 18. Oktober 1812 entscheed hä, aavzötrecke. Mä 18.000 Soldate koome heem.

Wärm Heem

Als hä heem woch, do zeechte öt sich, dat sing Vreunde sich neu Vreunde soohte. Hä vorloor dr Röckhalt en d Armee. Am 31. Määz 1814 vorloor hä Paris. Am 11. Aprel 1814 joov hä op. Hä wood dorop hen dr Herscher va Elba un kräät 1.000 Soldate.

Op Elba un St. Helena

Öt Jraav va Napoléon

Am 4. Mai 1815 koom hä ä Elba a un versoot am 1. Määz 1815 weer no Frankreisch zöröck z joo. Napoleon schaffte öt, 125.000 Soldate z sammele un trock jäje Österreich, Russland, Ängland un Preußen. Hä hat zwar a paar Schlachte jöwonne ävver ä Waterloo vorloor hä jäje d Armee va Wellington. Doropp beschlosse d Alliierte häm no St. Helena en öt Exil z schecke. Am 5. Mai 1821 storv hä. Seit dr 5. Dezember 1840 litt hä em Invalidendom ä Paris bejraave.