Konzentratiunslajer Auschwitz-Birkenau
(Sije op Stolberjer Platt)
un jeschrieve wie moch öt kallt
(Sije jeschrieve wie moch öt kallt)
Auschwitz-Birkenau, dat och als KZ Auschwitz II bkannd es, woch öt jrützte Konzentratiunslajer, dat d Nationalsuzialiste aajelaat hand. Öt looch en d Nööhde van d polnische Stadt Oświęcim, wo mer em dütsche „Auschwitz“ zo sätt.
No Auschwitz-Birkenau woode onjeväär 1,3 Milliun Männsche jebraad, 1,1 Milliun woode en öt Lajer ömjebraad. 1 Milliun dovan woore Jüdde. Ävver och völl Zijeuner, Homos, Zeuje Jehovas un polnische Zwangsarbeedr vorloore hön Lääve en dat KZ.
D UNESCO had öt Lajer zm Wältkulturerbe ernannt.
Opdeelung van öt Lajer
ÄndereDat Lajer wood 1941 opjebouwd. Öt Ziihl woch öt va Aavang a, net mä ö Arbeedslajer z schaffe, öt sold ö Vornichtungslajer wääde. 6 Jaaßkammere un 2 Vorbrännungsövvend sollte öt schaffe, möjelichst völl Männsche ömzbrenge un all Spuure uss dr Wääch z schaffe.
1942 koome d ischte Zösch met Lüüh a. Jädde Daach woode öt mi. 1944 troffe 600.000 Männsche en öt Lajer a. D meetzde woode direkt van dr Zoch uss en d Jaaßkammer jescheckt.
Zosätzlich zo dat Hauptlajer joov öt noch 39 Nävvelajere, wo Männsche jevange jehalde, jekwält un ömjebraat woode.
Wi öt lossjäng
ÄndereAm 26. September 1941 joove d Nazis dr Opdraach a Rudolf Höss, dr Lajerleitr, ö Lajer vöör onjeväär 100.000 Jevangene en d Nööde van öt Lajer I opzbouwe. 5 km² woode ömzüngd un dorop va Jevangene Barakke jebouwd. Wachtürm stänge dotösche. Wachlüüh met Maschinepistole un Maschinejewäähre paaßde op, dat känne aavhouwe kutt.
D ischte Jevangene, di dörch „Zyklon B“ ömjebraad woode, storve he Ängß 1942. Kott dovör woode at Jevangene en öt Stammlajer vorjaaßd.
Em Sommer 1942 vong d SS at domet a, bo alle Jevangene direkt no d Aakonft ömzbrenge.
Wi d Silektiun aavleev
ÄndereD meetste Jevangene troffe met dr Zoch en öt Lajer a. Isch als di Jleise bes en öt Lajer vüürde, woch öt net mi nüüdich, dat lange Träcke en öt Lajer jedrävve woode. Bes dohenn woode d Jevangene met Jewalt van öt Äng van d Jleise en öt Lajer jezwonge.
Nodem dr Zoch an d Ängstatiun aahelt, joov öt ön Selektiun, beij dör derekt entscheede wood, wä sterve un wä noch jätt lääve dorf. D Naame van SS-Ärzte wi Eduard Wirths un Josef Mengele weed moch ni vorjeiße.
Wä d Selektiun övverläävde, wood als Zwangsarbeedr ussjebeud. D meetste werkde vöör d I.G. Farben. Di angere storve innerhalb van ö paar Stond en d Jaaßkammere und woode dono vorbrannd.
D SS hod dat Lajer ösu aavjeseschert, dat ön Vlucht bo onmöjelisch woch. En di janze Zitt fluppde öt mä tösche 150 un 300 Persune, uss öt Lajer aav z houwe.
Öt Äng van öt Lajer
ÄndereEm November 1944 vong d SS a, dat Lajer op z löse. D Vorbrännungsövvent woode aavjeresse, Deele ävver och metjenomme, öm en öt KZ Mauthausen noch ens jebrudd z wääde. Am 25. Januar 1945 bvreide d russische Armee öt Lajer. Mä onjeväär 5.800 Männsche vong s em Lajer vöör, völl storve en d nächste Daach.
